ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ Η ΔΗΜΟΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΛΑΪΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΓΙΑΝΝΙΤΣΩΝ

Μνημεία και Δημόσια Ιστορία στα Γιαννιτσά

    Εξαιρετικές εντυπώσεις άφησε στο πολυπληθές κοινό που κατέκλυσε την φιλόξενη αίθουσα του Δημοτικού Συμβούλιου του Δήμου Πέλλας την Δευτέρα 11-1-2016 για να παρακολουθήσει την 9^η εκδήλωση του Ανοικτού Λαϊκού Πανεπιστήμιου Γιαννιτσών της 20ής περιόδου 2015-16. Η εκδήλωση που πραγματοποίησε η Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Γιαννιτσών «Ο  Φίλιππος» σε συνεργασία με την ΔΗΚΕΠΑ Πέλλας εστέφθη με επιτυχία καθότι η κεντρική ομιλήτρια Ιφιγένεια Βαμβακίδου,

καθηγήτρια Νεοελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού και πρόεδρος του Τμήματος Νηπιαγωγών του Πανεπιστήμιου Δυτικής Μακεδονίας ανέπτυξε το θέμα: «Μνημεία και Δημόσια Ιστορία στα Γιαννιτσά».

     Η μελέτη της τοπικής ιστορίας είναι σε θέση να προσφέρει πολλά στον επίμονο ερευνητή, τον φιλίστορα αναγνώστη και στον άνθρωπο που βίωσε τα γεγονότα εκ του σύνεγγυς. Τα μνημεία αφηγούνται την ιστορία,  τον πολιτισμό, τα βιώματα και τις ιστορικές περιπέτειες του ανθρώπινου γένους πάνω στη γη και  στον χώρο και ακόμη ειδικότερα στα Γιαννιτσά, τη Μακεδονία, τον  ευρύτερο Ελληνικό χώρο (Ελλάδα και Μικρά Ασία), τα Βαλκάνια κ.ά.

    Οι απλοί άνθρωποι για πολλά χρόνια είχαν οπτική πρόσβαση σε τοιχογραφίες, εικόνες, ψαλμούς, βιβλία κλπ της εκκλησίας.  Αργότερα χρησιμοποιήθηκαν κάρτ ποστάλ. έγιναν αναπαραστάσεις ηρώων, ηγεμόνων, βασιλέων, στρατιωτικών, πολιτικών, επωνύμων αλλά και ανθρώπων καθημερινών, εκπαιδευτικών, ιατρών, δημάρχων, αθλητών κ.ά. Η πόλη ως γεωγραφία και ιστορία και τόπος μαζί αναζητεί το παρελθόν της μέσα από τα κοιμητήρια, τα τεμένη, τα μοναστήρια, τις εκκλησίες. Ψάχνει, αναζητά, ανακαλύπτει, εξετάζει, αξιολογεί και προβάλλει όχι μόνον τα θετικά αλλά πολλά αρνητικά σημάδια της. Οι άνθρωποι, ο αγέρας, το κλίμα, οι συγκυρίες πολεμικές και ειρηνικές δημιουργούν ένα  πολύπλοκο και ενδιαφέρον πλαίσιο  κουλτούρας, μέσα στο οποίο κινείται και δραστηριοποιείται ο πολίτης του σήμερα και του αύριο. Το πέρασμα ανθρώπων και πολιτισμών, τα ίχνη και τα μνημεία  που υφίστανται καθώς και άλλα που γκρεμίστηκαν,  περιγράφουν και οριοθετούν το ιστορικό γίγνεσθαι. Ειδικά στην εποχή μας όπου διαπιστώνεται «μεγάλη επίθεση» από την τεχνολογία και το  αντίστοιχο έλλειμμα των ανθρωπιστικών επιστημών.

Οι κατακτητές Οθωμανοί  Τούρκοι εγκαθίστανται στην περιοχή και σκλαβώνουν τους ντόπιους Μακεδόνες.  Ο αρνησίθρησκος Γαζή Εβρενός καταλαμβάνει πολλές εκτάσεις. Οι Μουσουλμάνοι εξισλαμίζουν  πολλούς από τους φοβισμένους Χριστιανούς, εγκαθιστούν Γιουρούκους εποίκους και επεκτείνουν τον οικισμό που βρήκαν, δημιουργώντας μια νέα πόλη. Αυξάνονται  πληθυσμιακά και αλλοιώνουν την δημογραφική σύνθεση της περιοχής, που γίνεται βακούφι πλέον. Κτίζουν τζαμιά, μεντρεσέδες και τεκέδες. Η ιστορία κυλάει αργά, μαρτυρικά αλλά ταυτοχρόνως και διδάσκει. Ο Μακεδονικός Αγώνας στα τέλη του 19^ου  και στις αρχές του 20ού αιώνα, καταγράφεται ως ηρωική εποποιΐα ενάντια στους Τούρκους καταπιεστές και στους Βουλγάρους κομιτατζήδες.

 Η πολυπόθητη ελευθερία έρχεται με την ηρωική μάχη των Γιαννιτσών 19 και 20 Οκτωβρίου 1912, στον νικηφόρο Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Γενικεύεται ο ξεριζωμός των Ρωμιών της Ανατολής στα πλαίσια της εθνοκάθαρσης, που επέβαλαν οι Νεότουρκοι. Η γενοκτονία των Ποντίων πλήγωσε ανεπανόρθωτα τον πολιτισμό και τις μνήμες ολάκερου του   λαού μας.  Μέρος δε αυτών που κατάφεραν να αποφύγουν τους εξισλαμισμούς, τις δολοφονίες και τους διωγμούς εγκαταστάθηκαν στην πόλη και την περιοχή των Γιαννιτσών. Ανατολικοθρακιώτες, Πόντιοι, Καππαδόκες, Ανατολικορωμυλιώτες και άλλοι ρακένδυτοι και ανέστιοι  Έλληνες  πρόσφυγες βρίσκουν υποτυπώδη στέγη για να καλύψουν τις  επείγουσες ανάγκες τους. Ελλαδίτες και Μικρασιάτες μπολιάζουν την πολύπαθη Μακεδονική γη. Ακολουθεί ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η αντίσταση του λαού μας απέναντι στον ολοκληρωτισμό των εισβολέων Φασιστών και Ναζιστών, το μεγαλείο της εθνικής αντίστασης, ο αιματηρός εμφύλιος πόλεμος, η απόβαση-εισβολή των Τούρκων στην Κύπρο. Όλα αυτά είναι αδιαμφισβήτητα ιστορικά γεγονότα που χαράχθηκαν ανεξίτηλα στη ζωή του γένους μας.   Τα μνημεία,  τα ήθη, οι συνήθειες,  διάσπαρτα σε όλη την βαλκανική ενδοχώρα δίνουν το δικό τους στίγμα σε λαούς καταπιεσμένους και διχασμένους από την οθωμανική λαίλαπα.

Στα Γιαννιτσά λοιπόν καταγράφονται οθωμανικά, χριστιανικά και σύγχρονα μνημεία και στοιχεία από την βαλκανική αρχιτεκτονική και πολεοδομία. Γνωστά σε όλους θεωρούνται το Πνευματικό Κέντρο Γιαννιτσών, η Δημοτική Βιβλιοθήκη, το Αλεξάνδρειο Ωδείο,  το κλειστό Θέατρο καθώς και το Ανοικτό Θέατρο. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας «Ο Φίλιππος» με τον ικανότατο βασιλέα Φίλιππο ως έμβλημα καθώς και το Λαογραφικό Μουσείο της Εταιρείας που βρίσκεται σε φάση ανασυγκρότησης και τεχνικών επισκευών. Τα μνημεία της οθωμανικής σκλαβιάς όπως το Μαυσωλείο  και τα λουτρά του ΓαζήΕβρενός (14^ος αι.), ο τουρμπές του Εβρενόσογλου (15^οςαι),  ο Πύργος του ωρολογιού του Σερίφ Αχμέτ (18^ος αι. ), το τζαμί του Ιλαχίν κ.ά. στέκουν όρθια και θυμίζουν στις νεώτερες γενιές  δυσάρεστες στιγμές της ιστορίας της περιοχής. Το ζήτημα εδώ έγκειται στην βούληση πολιτείας και Τοπικής Αυτοδιοίκησης να συντηρηθούν και να αναδειχθούν ως χώροι πολιτιστικών δράσεων και εκδηλώσεων, κάτι που ήδη γίνεται και εκτιμάται δεόντως.

    Σημαντικά μνημεία θεωρούνται και τα χριστιανικά, κομμάτι της εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς μας, όπως η Μητρόπολη (Ι.Ν. Κοίμησης της Θεοτόκου) κτίσμα του 1865 με καμπάνα του 1880 φερμένη από την Οδησσό της Ρωσίας. Ιδιαίτερης σημασίας είναι το άγαλμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το σύμπλεγμα της Μακεδονικής Φάλαγγας με τον ανδριάντα του Φίλιππου, η Νίκη με το Μακεδονικό ήλιο και οι προτομές της Πηνελόπης Δέλτα, της Αικατερίνης Βαρελά, της Έλλης Μυστακίδου που μάλιστα  στοιχειοθετούν την έντονη παρουσία του γυναικείου φύλου. Αξιοσημείωτες είναι οι παρουσίες των προτομών του αρχιμανδρίτη Αγαθόβουλου και του ΠαπαΝίκανδρου, του Ελ. Βενιζέλου από χαλκό, του δήμαρχου Θ. Μαγκριώτη, του Γκόνου Γιώτα, του καπετάν Νικηφόρου κ.ά.

      Οι λιγοστές πλατείες της πόλης όπως η πλατεία Γκόνου Γιώτα, η πλατεία ΕΠΟΝ,  της Νέας Τραπεζούντας, του Αγίου Γεωργίου και του ΠΙΚΠΑ  δίνουν διαφορετική αίσθηση στον οικιστικό ιστό και την διαμορφωμένη πολιτειότητα των έργων που υφίστανται.  Ξεχωριστή αίσθηση δημιουργείται στον επισκέπτη αλλά και στον ίδιο τον κάτοικο της πόλης  με το ηρώο της. Το γνωστό «μαύρο άγαλμα» ονομασία που από το 1925, κακώς επικράτησε, έργο του  εξαίρετου γλύπτη Γρηγόριου Ζευγώλη, αναπαριστά την ιστορία που γράφει πάνω σε βιβλίο και τη μάνα του αποθνήσκοντα στρατιώτη να κρατεί στην αγκαλιά το ένδοξο, αλλά άψυχο πλέον κορμί του πολεμιστή.  Το Γαλλικό κτήριο, γνωστό ως γαλλικό γυμνάσιο έχει την δική του προσφορά στα εκπαιδευτικά θέματα της πόλης. Το μνημείο του ομαδικού τάφου συνδεδεμένο με την αποφράδα ημέρα της 14^ης Σεπτεμβρίου του 1944 όταν τα στρατεύματα κατοχής δολοφόνησαν επιφανείς και αφανείς Γιαννιτσώτες. Το 1^ο Δημοτικό Σχολείο (που ιδρύθηκε ως 4^ο) στο συνοικισμό Καρυωτών και το 3^ο Δ.Σ. στη συνοικία της (Νέας) Στράντζας πλαισιώνουν την τοπική εκπαιδευτική ιστορία. Η δημιουργία του στρατιωτικού μουσείου το 2011 αξιοποίησε πολύτιμο υλικό και πρόβαλε ποικιλοτρόπως την περιοχή, προσελκύοντας αρκετούς επισκέπτες.

     Τέλος αξίζει να αναφερθούν οι ενέργειες και  οι  σχετικές αποφάσεις   των Δημοτικών Συμβουλίων, των Δημάρχων, της τοπικής εκκλησίας, των πολιτιστικών φορέων και συλλόγων, του στρατού κλπ.  για την ανέγερση, συντήρηση και προβολή μνημείων και σχετικών εκδηλώσεων, ενώ ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλουμε ως τοπική κοινωνία στους χορηγούς, τους χρηματοδότες αυτών των ευγενών και  συνάμα φιλόδοξων πρωτοβουλιών. Οι δε καλλιτέχνες αξίζει να περάσουν στην ιστορική αθανασία γιατί το έργο τους μένει πολύτιμη  παρακαταθήκη και υπενθύμιση  για τη  νέα γενιά.

   Άλλη μια εκδήλωση του Ανοικτού Λαϊκού Πανεπιστήμιου Γιαννιτσών, η πρώτη για το έτος 2015, την οποία συντόνισε ο υπεύθυνός του Βασίλης Τραούδας, στέφθηκε με επιτυχία και ο διάλογος που επακολούθησε μεταξύ της εγκρίτου επιστήμονος και του κοινού, φανέρωσαν την ευαισθησία και το ενδιαφέρον των παρευρισκομένων για την τοπική ιστορία.

   Λάζαρος Η. Κενανίδης   θεολόγος, διδακτ. Α.Π.Θ.

δντής  2^ου  Γυμνάσιου Γιαννιτσών  «Κύριλλος και Μεθόδιος».